هنر جلد سازي در دوره صفوي

هنر جلد سازي به عنوان يكي از شاخه هاي مهم هنر كتاب آرايي و بازار صنايع دستي در فرهنگ و تمدن ايران بزرگ - به ويژه در دوران اسلامي - نقش بسزايي در تاريخ تمدن عالم اسلام نيز داشته و حتي با نفوذ معنوي خود توانسته است در تاريخ تمدن جهان تأثير گذار باشد. دوره حكومت صفويه، در ميان حكومت هاي اسلامي ايران، يكي از فرصت هاي طلايي رشد و شكوفايي هنر كتاب آرايي و  به خصوص هنر جلد سازي بوده است. شكوفايي شيوه هاي تجليد گذشته، خلق روش هاي جديد و نيز تنوع فراوان در كاربرد مصالح گوناگون و طرح هاي بديع در هنر جلد سازي ، نفاست جلدها و نسخه هاي اين دوره را نسبت به دوره هاي قبل دوچندان كرده است.

مقدمه اي بر هنر جلد سازي دوره صفوي

با يك بررسي تاريخي مختصر مي توان دريافت كه ايرانيان در طول تاريخ به اهميت كسب علم، فرهنگ و هنر واقف بوده اند و آموختن تحصيلات عالي را از رسالت هاي والاي انساني مي دانسته اند. اين امر به ويژه پس از ظهور اسلام اهميت خاصي يافت و تربيت علما، فلاسفه و دانشمندان بزرگ ايراني نتيجه اين انديشه والاست. در اين ميان، تنها هنري كه توانسته است نجات بخش و نگاهبان آثار مكتوب در كليه زمينه ها باشد، هنر كتاب سازي و شاخه هاي آن، به ويژه هنر جلد سازي، بوده است و در واقع مهم ترين عامل انتقال علوم به نسل كنوني، وجود اين هنر گرانسنگ بوده است.

تأكيدهايي كه قرآن كريم درباره تعليم، تعلم و تفكر دارد و رهنمودهايي كه در قالب احاديث و سخنان نبوي در مورد فريضه آموختن، كسب دانش و آگاهي، ولو به قيمت سفر به دورترين سرزمين ها و غريب ترين تمدن ها و فرهنگ ها، ارائه شده، به طور يقين از جمله عوامل ايجاد انگيزه ميان مسلمانان براي اخذ و نقل از تمدن هاي پيشين در زمينه هاي مختلف از جمله كتاب، صفحه آرايي، كتاب سازي و تجليد بوده است. اخذ و نقلي كه به گسترش خلاقيتها و ابداعاتي در اين زمينه ها نيز انجاميده است.

انواع كتاب هاي تزيين شده

در تاريخ هنر جلد سازي اسلامي حوزه تمدني ايران بزرگ، قرآن كتاب آسماني مسلمانان چنان قدر و منزلتي براي ايرانيان داشته است كه نمونه هاي حيرت آوري از نسخه هاي تجليدشده آن امروزه در كتابخانه ها و گنجينه هاي ايران، تركيه، تاجيكستان، ازبكستان، افغانستان، عراق، هند، پاكستان، مصر، سوريه و ... مشاهده مي شود. بعد از قرآن مجيد، توجه جلدسازان، خوشنويسان، مذهبان و نقاشان بيشتر به آثار جاودان ادبيات فارسي بود و به ويژه از دوره صفويه به بعد كه هنر جلد سازي ، خط، تذهيب و نقاشي از نو مجد و عظمت يافت، آثاري تجليد شده است كه موجب تمجيد و تحسين است.

در اين زمان، گذشته از جلدهاي سوخت و ضربي و روغني، صحافان ايراني از پارچه هاي زيبا و لطيف مانند زري، مخمل و ترمه و همچنين كاغذهاي الوان و مزين به نقشهاي دلنشين نيز در ساختن جلد بهره مي بردند.

ويژگي هاي جلدهاي ايراني

سوند دال (Svend Dahl) استاد كتابداري و رئيس هيئت امناي كتابخانه دانشگاه كپنهاك دانمارك، در مورد ويژگي هاي هنر جلد سازي ايراني مي گويد:

هنر جلدسازي ايرانيان با تحول عظيمي كه در هنر رنگ آميزي نسخ خطي روي داده بود، ارتباط محكمي داشت. در جلدسازي ايراني، جلد زيرين كتاب از كتاب بزرگ تر بود، به طوري كه ممكن بود نصف جلد بالايي را بپوشاند. به علاوه جزو زينت هاي كتاب به حساب مي آمد. اما تزيينات جلد اساسا در قسمت هاي مركزي به شكل ترنج (مدال) بود كه اطراف آن را چهار شكل لچك يا لچكي (گوشه) فرا گرفته بود. به طور خلاصه مي توان گفت كه اين منشا ترييناتي است كه به خوبي آن را در قاليچه هاي ايراني شاهديم. اما وسيط و زواياي پر از گل هاي كوچك و برگ هاي تزييني با شكل هاي هندسي اسلامي با منحني هاي در هم پيچي ساده بود. همة اين ها روي جلد انجام شده و به وسيله طلا با آب طلا يا گرد آن مطلا ميشد، اضافه مي شود كه قسمت هاي خالي بين تزيينات چاپ شده غالبا با گلها و برگهاي درختان طلايي پر شده بود. 

هنر عصر صفويان ميراث دار زمان تيموريان

عصر صفويان كه نقطه عطفي در تحولات هنر كتاب آرايي و هنر جلد سازي بود، اگر چه ميراث دار توفيقات اين هنر در زمان تيموريان بود، ولي به دليل تغييرات مثبتي كه در اين زمان در عرصه اين نام مجاز نمي باشد، اقتصاد، مديريت و فرهنگ به وجود آمد و نگاه توسعه گراي موجود، غالب هنرهاي ايراني از جمله كتاب آرايي با همه رشته هاي تخصصي آن، به ويژه هنر جلد سازي، جاني دوباره گرفت و در فضايي مطمئن و اميدوار نمايشگر خلاقيت ها، انديشه ها و سليقه هاي در خور تحسين هنرمندان اين ديار شد.

در اين ميان، هنرمندان تجليد ضمن بهره مندي از تجربه هاي موفق دوره هاي پيشين، خالق شيوه هاي بديعي در اين عرصه شدند كه خود زمينه ساز تحولات بعدي برخي گونه هاي جلدسازي نظير جلدهاي سوخت، روغني، پارچه اي و كاغذي و جلدهاي تركيبي بوده است.